1. Kapitalizm istismara əsaslanan politikaları ilə öz cəmiyyətini inkişaf etdirən ingiltərə’də ortaya çıxıb və bütün Avropa’ya, soyuq müharibə dövründən sonra isə dünyanın bir çox ölkəsinə yayılan istehsal tərzidir.
Kapitalizm’də istehsal vasitələri ictimai,iqtisadi,siyasi, hüquqi qərarları öz lehinə dəyişdirə bilən, ideoloji propagandalar vasitəsilə xalqı manipulasiya edə bilən, bununla birlikdə dövlətin şiddət üsullarını lazım gəldikdə istifadə səlahiyyətinə sahib olan və cəmiyyətin azınlığını təşkil edən hakim sinfin əlində cəmlənməkdədir. Bəs istehsal vasitələri nədir ? istehsal vasitələri (digər adıyla istehsal qüvvələri) istehsal tərzinin təməl strukturundan biridir. Digəri isə istehsal münasibətləridir. Bunlar birlikdə istehsal tərzini əmələ gətirir. Kapitalizmi və kapitalizmlə təbiət arasındakı münasibəti gün üzünə çıxarmaq üçün bu terimlərə tərif gətirməliyəm.
ilk öncə tarix boyu höküm sürmüş istehsal tərzlərini sadalayım. ibtidai icma quruluşu, quldarlıq, feodalizm və ən əsası kapitalizm. Hər istehsal tərzinin özünəməxsus istehsal qüvvələri və istehsal münasibətləri olur. istehsal üçün tələb olunan texniki bilik potensialı (yəni insan) bacarıqlara əsaslanan texnika, texniki avadanlıqlar, istehsal qüvvələridir. insanlar qida, içki, geyim, sığınacaq və bənzəri təməl ehtiyaclarını qarşılamaq üçün bütün zənginliklərin qaynağı olan təbiətdən yararlanıb, ondan öz mənfəətlərinə uyğun şəkildə istifadə edib həyatlarını davam etdirirlər. Burada qeyd etməliyəm ki, sadaladığım istehsal tərzləri daimi bir şəkildə dəyişmə və inkişaf yaşayıblar. istehsalda tələb olunan dönəm avadanlıqlarının inkişafını əngəlləyən hər istehsal tərzi tarixə qarışıb. Feodalizm dövrünün sonlarına yaxın xüsusən də ingiltərə’də kirayə sistemi, çitleme* hərəkatı kimi faktorlar feodalizmin kapitalist sancılarının nümunəsi olmuşdur. Bu dövrlərdə (16. əsr ingiltərəsi. Ancaq burada önəmlə qeyd etməliyəm ki, həm akademik marksist tarixçilərin öz aralarında həm də ümumiyyətlə tarixçilər arasında feodalizmdən kapitalizmə keçid və zaman kimi ünsurlar hələ də müzakirəli mövzudur. Ona görə də oxuyucu bunu nəzərə alaraq oxumalı və maraq dairəsindədirsə dərindən araşdırmalar etməlidi) kənd təsərrüfatında yaşanan dəyişikliklər iki sinfin daha çox ön plana çıxmasına səbəb olmuşdur. Bu siniflər kapitalist istehsal tərzində burjua və işçi sinfi kimi meydana çıxmışdır. işçi sinfi, kapitalist sistem içində burjua üçün daha çox çalışaraq kapitalistə artıq dəyər istehsal etməkdədir. Bu arqumentdən yola çıxaraq deyə bilərik ki, kapitalizm ictimai çalışmaların böyük bir qismini işçi sinfinin etdiyi iqtisadi sistemdir. Bu tərif isə bizi istehsal tərzinin ikinci strukturuna götürür. Yəni, istehsal münasibətləri. istehsal münasibətləri hərhansı bir dövrdə siniflər arasındaki axış və iqtisadi münasibətlər və ictimai struktur kimi faktorlarla bağlıdır. Məs: Kapitalizmdə istehsal münasibətləri işçiylə işverən arasındaki iqtisadi münasibətlər üzərindən şəkillənir. işçi burjuanın sahib olduğu məkanda, fabrikdə, zavodda çalışaraq yaratmalı olduğundan artıq olaraq kapitalist üçün bol miqdarda artıq dəyər yaradır. Kapitalizmin təməl strukturlarından bəzilərini sadalayaq. özəl mülkiyət sərbəst bazar, sonsuz rəqabət, məcburi böyümə və sərmayədir. Kapitalist sistemdə istehsal vasitələrini əlində tutan burjua sinfi digər burjuayla daimə rəqabətdədir. Bu məcburi və daimi olan rəqabət isə bazar iqtisadiyyatını canlı tutur və həm kapitalistin həm də kapitalistdən aslı olan digər siniflərin bazara bağlılığını ortaya çıxardır. Kapitalizmdən qaynaqlı krizlər ortaya çıxdıqda isə bu ən çox əmək güclərini sataraq təməl ehtiyaclarını qarşılamaq üçün çalışan işçi sinfinə zərər verir.
Kapitalizmin ən mühim faktorundan biri də sərmayədir. Sərmayə, istehsal qüvvələrini/vasitələrini əlində saxlayan sinfin daha çox qazanc əldə edə bilmək və sərhədsiz şəkildə böyümə hədəfini gerçəkləşdirmək üçün işçi sinfinin əmək gücü istismarına əsaslanan əmək bütünüdür.
Kapitalizm ilə təbiət arasındakı münasibətə gəldikdə isə sərmayənin genişləməsi üçün sərhədsiz böyümə və rəqabəti təməl fəlsəfəsi olan bir sistemin təbiətə zərər vermədən yaşamını davam etdirməsi mümkünsüzdür. Digər bir ifadəylə, kapitalizm ilə təbiət arasındakı münasibətin uyğun olmama səbəbi kapitalizmin daima böyümə arzusundan qaynaqlanmaqdadır. istehsalda istifadə olunan fosil qaynaqlar istehsal prosesinin hər bir mərhələsində çevrəyə zərər verməkdədir. Tükənəbilən qaynaqlar olaraq keçən bu qaynaqların yandırılaraq, bəzi məhsulların xammalına çevrilməsi nəticəsində florokarbon, metan, azot, karbondioksit kimi qazlar çevrəyə buraxılır və iqlim böhranının artmasında böyük rol oynayır. 1950’lərdən sonra okeanlar 1C isinmişdir. Bununla birlikdə, okeanlara, dənizlərə, göllərə zərər verən başqa bir kapitalist uzantı isə tullantılardır. 1980’lərin sonunda, bəzi beynəlmiləl tullantı qanunları ortaya çıxmamışdan öncə ölkələrin öz qatı tullantılarını başqa ölkələrin dənizlərinə və ya okeanlara buraxıldığına dəfələrcə şahid olunub. Bunları BBC’dən və ya başqa xəbər quruluşlarından tapmaq mümkündür. Böyük ölçüdə mif olan ya da mif edilməyə çalışılan geri dönüşüm proyekti ilə insanlar aldadılmağa davam edir. Ancaq təbiəti necə aldadacaqlar ? Yaşasaq, görəcəyik.
Əlavə qeyd: kapitalizmin yuxarıdakı şərhivə tərifi, ümumi xəttləriylə və geniş olmayacaq şəkildədir. Xüsusən də günümüzdə texnologiyanın inkişafı ilə birlikdə ictimai iyerarxinın strukturunda dəyişikliklər meydana gəlib (Bunu Marx’dan sonrakı dövrlərdə də görmək olar əslində). Bu, danılmaz faktdır ancaq burjua sinfiylə işçi sinfinin və digər kapitalist özəlliklərin olduğu və bununla bağlı analizlər, araşdırmaların artıq aparılmaması mənasın da gəlmir. Çünki kapitalist sistem sadəcə sinif istismarından ibarət deyil. imperyalizm, böhranlar, reklamlar, incəsənət industriyası və sayamadığım bir çox sahədə kapitalizmə rastlamaq mümkündür. Son illərdə isə, kapitalizm ilə təbiət arasındakı münasibət daha çox gündəmdədir. Çox uzağa getmədən söyüdlü hadisələrini, kazdağlarında Cengiz holdingin və akbelendə bəzi sərmayə sahibi kapitalistlərin ekoloji qırımlarını nümunə göstərmək olar.